Nedensellik yani klasik literatürümüzdeki adıyla “illiyet” kavramı, düşünce tarihimiz içerisindeki en önemli konulardan biridir. Öyle ki her bir düşünce okulunun bu konuda illa bir temel düşüncesi vardır ve geriye kalan düşünceleri bu temel düşüncenin üzerine bina edilmiştir.
Misal idealist felsefe, nedenselliği bir mihenk taşı kabul eder ve ilk neden diye cevher bir arkheden yani akıldan bahseder. “Akıl zorunlu olarak düşünür ilkesi”yani.
Yine skolastik düşünceye göre ilk neden bizatihi aristonun tanrısıdır. Gnostik okullar ve Doğu mistisizmi ilk nedeni aşk olarak adlandırır ve nihayet İslam Mütekellimleri de bu konuda dolaylı fikir geliştirmişlerdir. Mesela en bilinen ve temelde ehl-i sünnet çatısı içerisinde mütalaa ettiğimiz Mâtürîdîlik ve Eş’arilik, kendi düşüncelerinin merkezine “hikmet ve kudret” ilkelerini yerleştirerek bu konuda ayrışmış iki farklı görüş husule getirmişler ve geriye kalan bütün düşüncelerini bu temele bina etmişlerdir.
Aslında bu tartışma derinliklerinde insanın anlam arayışını yaşatır. İnsan; nesne-nesne, nesne-olgu, olay-olgu ve nihayet Tanrı-insan(varlık) ilişkilerinde kendi var oluşunun anlamını aramaktadır. Zihninin derinliklerinde yatan “nedensellik” ilkesi, insanı bu arayışa iten temel nedendir.
Gazzali bu duruma şöyle itiraz edecektir:
“Ancak bu ilkenin zihinde var oluşu, onun dış dünyada mutlak anlamda var olduğuna dair bir delil teşkil etmez. Dolayısıyla her durumda bir illiyet bağı kurulamaz.”
Pozitivistlerin bilim felsefecileri de netice itibarıyla Gazzali’ye yakın bir görüş geliştirerek şöyle diyeceklerdir:
“ İnsan zihni, yakınlık algısından hareketle nedenselliği yaratır. Oysa bu bir yanılsamadır. Örneğin zil sesi, dersin nedeni değildir. Sadece haber vericisidir. Oysa bu ilişki çoğunlukla kaçırılmış ve illiyet bağına neden olmuştur.”
Bu antinedensellik argümanları belki bir bütün olarak nedenselliği yok edemiyor ancak onun her durumda var olduğunu yahut doğru bir izah getirmediğini ortaya koyuyor.
Yorumlar
Yorum Gönder